Deze laatste fase van de zomer is voor veel mensen lastig. De vakantie is voorbij, de wekker wordt gezet en dus slapen veel mensen slecht. Dat kan voelen als een persoonlijk falen, maar in deze gehaaste wereld is slaaptekort een collectief probleem. Wie hiermee kampt en herkenning zoekt, kan terecht bij portretten van slapelozen en oververmoeiden in Slaap!, een groepstentoonstelling in Kunsthal Kade in Amersfoort. Die bevat vooral hedendaagse kunst, aangevuld met oudere prenten uit het Rijksmuseum. Zie het maar als een teken aan de wand. Slaap als museumstuk, wordt het zo zeldzaam?
Andy Warhol dacht in 1963 van wel. Door drugs bleef iedereen zo veel wakker dat hij dacht: slaap, dat raakt uit de mode. Laat ik het nog maar even goed documenteren. Hij maakte daarom een urenlange film waarin je niets anders ziet dan zijn slapende minnaar, John Giorno. Bij de première ervan in New York verlieten twee van de slechts negen bezoekers al in het eerste uur de zaal. Slaapverwekkend dus, maar anders dan bedoeld.
Deze tentoonstelling is wel zo bedoeld, althans, als een plek om tot rust te komen. De zalen zijn ingericht volgens de vier slaapfases: sluimer-, lichte, diepe en droomslaap, en kleuren steeds donkerder blauw. Na De Gaper van beeldhouwer Franz Xaver Messerschmidt (1736-1783) stap je in de eerste, nog lichtblauwe, zaal een filminstallatie in van Yasmijn en Merel Karhof over het ‘blauwe’ uur, het eerste stadium van de schemering. Tijdens het kijken naar de schemergloed in de filmbeelden mag je onder een bijpassend gekleurde deken gaan liggen. Doe je dat niet, omdat je slapend lastig een tentoonstelling kunt bekijken, dan voel je al wel hoe deze tentoonstelling je aanmoedigt om te ontspannen. Het uitroepteken achter de titel Slaap! lijkt wel bijna een bevel.
Hersenscans
Zaal na zaal zie je mensfiguren overgaan van de ene in de andere slaapfase. In de korte video Sleeping Beauty van Carlijn Jacobs valt een vrouw in een bed, valt erdoorheen, blijft maar vallen, zoals je dat aan je steeds verder ontspannende spieren kunt voelen als je zelf in slaap valt. Het is veel raadselachtige kunst, zoals een film van de videokunstenaar Julika Rudelius waar mensen collectief in slaap worden gewiegd. Je begrijpt niet waar ze zich bevinden, maar ’s nachts maakt ons brein ook raadselachtige beelden die we toch accepteren. En het is alsof de expositie daarop voorsorteert. Dat werkt. Kade brengt vaak thematische tentoonstellingen die breed disciplinair uitspinnen, maar hier ontbreken drukke zijstapjes zoals slaapgadgets, onderzoeken of zelfs surrealistische droomlandschappen: hier heerst de kalmte die een slaapkamer moet hebben.
De zwarte zalen over droomslaap tonen kunst die dromen afpelt tot de meest elementaire hersenactiviteit: een zevenluik van beeldend kunstenaar Harm van den Berg toont een minutieuze lijnstructuur op basis van hersenscans. Deze schildering heeft dezelfde cadans als de videowerken van Daniel Godínez Nivón eromheen. In zijn werk vliegt een grafisch weergegeven vlucht vogels door het beeld, een toverachtig donkere animatie toont zacht pulserende planten. Alles hier ademt de zwaarte van een diepe slaap waarin je hersenen aan iets beginnen dat nét buiten beeld blijft.
Maar, hoe zacht al deze intieme kunst je ook meevoert, Warhol gaf niet voor niets aan dat slaap ging ophouden. Nadat dit tentoonstellingsparcours je door de slaapcyclus heeft geleid, is het toch even bruut ontwaken. Want daarna vervolgt de expositie met kwesties als dakloosheid, slapeloosheid en andere slaapproblemen. In het schilderij New Dawn van Willem Weismann wil de persoon juist helemaal niet onder de dekens vandaan komen, want je moet weer, de wekker is gegaan.
Slavernij
Dat zo herkenbare gevoel alleen al geeft aan waarom goede slaap in feite een museumstuk oftewel zeldzaamheid is. Dit probleem werd twee jaar geleden verwoord in het manifest Rest is Resistance van dichter en performancekunstenaar Tricia Hersey. Zij bestempelde slaaptekort als een maatschappelijke crisis die teruggaat tot de slavernij, toen het als machtsmiddel werd gebruikt. Afgematte mensen komen niet in opstand. Dat vooral minderbedeelden nu nog steeds worden uitgeput, komt volgens haar door de kapitalistische uitwassen van de 24-uurseconomie: geldzorgen en werkdruk jagen ons op. Dus, zegt ze, onttrek je aan het systeem en eis je slaap op. Rust is verzet. Best goed nieuws voor mensen die activistischer zouden willen zijn, maar de puf niet hebben: ga gewoon lekker naar bed. En wie slaapt, consumeert niet – ook nog goed voor de planeet.
Rust als verzet klinkt als een grap, maar dat is het niet. Het is een serieuze oproep en Herseys ideeën hierover werken door in bijvoorbeeld het computerspel Mbombo: Dream Echoes dat kunstenaar Sondi ontwierp. Je kunt het in de tentoonstelling spelen. Spelers ontmoeten elkaar in een droomwereld, niet om punten te scoren maar om rond te dwalen en elkaar te ontmoeten. Het gaat erom wat er mogelijk wordt als we echt rust nemen en samenkomen. Welke energie en ideeën doen we dan wel niet op?
De oproep van deze maatschappelijke tegenbeweging kun je breder trekken: neem tijd voor jezelf. Bezoek bijvoorbeeld een mooie tentoonstelling en laat kunst op je inwerken. Zoals de installatie van Stijn ter Braak waar Slaap! mee eindigt: op ware grootte bouwde hij van karton zijn eigen slaapkamer na, met al zijn was en spullen erin, maar dan verticaal. Als bezoeker steek je je hoofd in een soort kijkdoos, kijkt dan omlaag, merkt dat je in zijn bed lijkt te liggen, en alles kantelt. Zoals het ook gebeurt als je in slaap valt en je overgeeft aan de rust.
Dit grandioze kunstwerk staat bij het einde van de expositie, waar ook de entree is. Als je wilt kun je het parcours opnieuw doorlopen, zoals de slaapcyclus zich ’s nachts ook herhaalt. Totdat je uiteindelijk verkwikt de tentoonstelling uitloopt. Immers, onuitgerust kan niemand de wereld aan.
Lees ook
Hoe de kamers van kunstenaar Stijn ter Braak je kijk kantelen