Na een jaar waarin Teheran moest toezien hoe Israël harde klappen uitdeelde aan bondgenoten Hamas in Gaza en Hezbollah in Libanon, betekent de verovering van Aleppo afgelopen weekend door Syrische rebellen op troepen van president Bashar al-Assad een volgende tegenslag voor de Iraniërs. Plotseling oogt ook hun Syrische bondgenoot kwetsbaar. Irans ‘As van Verzet’ waar ook de Houthi’s in Jemen en pro-Iraanse milities in Irak toebehoren, is inmiddels een stuk minder afschrikwekkend dan een jaar geleden.
Jarenlang vertrouwde Iran op een vooruitgeschoven verdedigingslinie van bondgenoten die het voorzag van geld en wapens. Deze strategie is niet in de laatste plaats gericht op aartsvijand Israël, dat wordt omringd door As-leden Hamas, Hezbollah en Assads Syrië . De Iraniërs begonnen te bouwen aan dit netwerk na de oorlog met Irak, dat in 1980 Iran was binnengevallen. Een nieuwe oorlog op eigen grondgebied moest ten alle kosten worden voorkomen.
Maar met de oorlogen in Gaza en Libanon is de machtsbalans nu in Israëls voordeel verschoven. Wat betekent dat voor de Iraanse machtspositie in de regio?
Iran verzwakt
Tekenend voor de veranderde machtsbalans was dat Israëlische straaljagers vorig weekend een Iraans vliegtuig boven Syrië onderschepten met vermoedelijk nieuwe wapens voor Hezbollah aan boord. Ze dreigden het neer te halen als het niet rechtsomkeert maakte. Daarop keerde het om. Israël wil voorkomen dat Hezbollah zich tijdens het staakt-het-vuren in Libanon met Iraanse hulp hergroepeert.
Om diezelfde reden bombardeerde het Israëlische leger de laatste maanden steeds vaker doelen in Syrië, dat ook dient als een Iraanse aanvoerroute voor materiaal en wapens naar Hezbollah. Israël hoopt daarmee „Hezbollah’s zuurstofleiding af te snijden”, aldus de Israëlische premier Benjamin Netanyahu.
Foto Atta Kenare/AFP
In april bombardeerde Israël ook het Iraanse consulaat in Damascus. Daarbij kwam ook generaal Mohammad Reza Zahedi om het leven, die Iran’s geheime militaire operaties in Syrië en Libanon overzag. Teheran reageerde daarop met een drone- en raketaanval op Israël. Nooit eerder had Iran een directe aanval op Israël uitgevoerd. Hun vooruitgeschoven verdedigingslinie was juist bedoeld om dat te voorkomen.
In welke mate Iran binnen de As van Verzet nog op Syrië kan rekenen, is onduidelijk. Dat was ook al zo vóór de opmars van de rebellen. De stille hoop van Israël en de Verenigde Staten was dat de Syrische president Bashir al-Assad verder kon helpen bij het ontmantelen van Hezbollah’s aanvoerroutes in Syrië. Volgens persbureau Reuters bespraken de VS en de Verenigde Arabische Emiraten de afgelopen maanden de mogelijkheid om Amerikaanse sancties tegen Syrië op te heffen en zo Assad los te weken van Iran.
Dat Assad zich koest hield tijdens Israëls aanvallen op Hezbollah, werd gezien als een hoopvol teken. Maar zekerheid is er absoluut niet. Mocht Iran Assad nu militair te hulp schieten, dan zouden de Amerikaanse plannen voor toenadering tot Syrië terug in de ijskast kunnen. Inmiddels zijn pro-Iraanse milities de grens met Syrië over gestoken om het regeringsleger te ondersteunen. In een interview dinsdag zei de Iraanse buitenlandminister Abbas Araghchi dat Iran daarnaast zou overwegen Iraanse troepen naar Syrië te sturen als het regime daar om zou vragen.
Ook andere partijen in Syrië behoren tot de bondgenoten van Iran. In totaal gaat het om duizenden strijders die zijn verspreid over lokale Syrische milities, maar waar ook Afghaanse en Pakistaanse huurlingen bij zitten.
Bevriende milities
Het is dus te voorbarig om te concluderen dat Iran er nu alleen voorstaat. Teheran behoudt rond de hele regio bevriende milities. Daarbij zoeken Arabische landen juist toenadering tot Iran, zegt Julien Barnes-Dacey, hoofd van het Midden-Oosten en Noord-Afrika-programma bij de European Council on Foreign Relations. Hoewel we volgens hem „verdere escalatie in het conflict tussen de VS en Israël aan de ene kant en Iran aan de andere kant” kunnen verwachten, proberen met name de Golfstaten juist steeds meer te deëscaleren en diplomatieke oplossingen te vinden.
Met name Saoedi-Arabië wil volgens Barnes-Dacey voorkomen dat het wordt meegezogen in een Israëlische-Iraanse oorlog. Volgens hem heeft Riad net tien ongelukkige jaren achter de rug, waarin ze het probeerden op te nemen tegen de pro-Iraanse As van Verzet. Dit deden ze door eigen concurrerende strijdgroepen te ondersteunen. Maar hierin waren ze steevast minder succesvol dan de Iraniërs, die volgens Barnes-Dacey betere banden hebben met lokale milities en meer risico durfden te nemen. Zo bleef Assad in het zadel in Syrië en kwamen ook de door Iran gesteunde Houthi’s als overwinnaars uit de bus in de burgeroorlog in Jemen.
Tegelijkertijd voelt Saoedi-Arabië zich niet genoeg gesteund door de Amerikanen in het conflict met Iran en diens bondgenoten. Toen de Iraniërs bevriende milities raketaanvallen lieten uitvoeren op Saoedische olie-faciliteiten, „slaagden de Verenigde Staten er niet in om Riad de nodige veiligheidsgaranties te geven,” aldus Barnes-Dacey. Sindsdien voelen de Saoediërs zich kwetsbaar en zoeken ze toenadering tot Iran.
Op hun beurt zullen de Iraniërs volgens Barnes-Dacey de Arabische toenadering met beide handen aangrijpen. Hij denkt dat Saoedi-Arabië een belangrijke rol kan spelen als bemiddelaar tussen Iran en het Westen. De Iraanse president Masoud Pezeshkian heeft meermaals laten weten dat hij het nucleaire akkoord met de Verenigde Staten – waarbij Iran zijn nucleaire activiteiten beloofde te beperken in ruil voor verlichting van economische sancties – graag zou herzien.
Analisten wijzen erop dat nu Iran minder op hun vooruitgeschoven verdedigingslinie kan vertrouwen, ze misschien de laatste stap zullen zetten naar het ontwikkelen van atoomwapens. Een nieuwe nucleaire deal is daarom wellicht ook in het belang van het Westen – als het Westen dat wil. Het was namelijk de Amerikaanse president Donald Trump die in 2018 de stekker uit het oorspronkelijke akkoord trok. Met zijn terugkeer als president keert ook het onvoorspelbare Amerikaanse buitenlandbeleid terug dat zijn eerste termijn typeerde.